کاخ چهلستون اصفهان
مجموعه باغ و عمارت چهلستون (با مساحت 67 هزار متر مربع) به عنوان یکی از شاهکارهای معماری صفوی در زمان شاه عباس اول احداث شد. در آن زمان هسته اولیه کاخ و غرفه های چهار گوشه آن بنا شد. در زمان شاه عباس دوم در ساختمان موجود تغییرات اساسی صورت گرفت و بخش هایی شامل تالار آینه، تالار بیست ستون، اتاقهای بزرگ شمالی و جنوبی تالار آینه، و ایوانهای طرفین تالار شاهی اضافه شدند. احداث این بنا بخشی از طرح بزرگتری بود که شاه عباس اول برای تبدیل اصفهان به یک بهشت زمینی در نظر داشت. با دستور او در حاشیه خیابان چهارباغ، باغ های خرگاه، بلبل، هشت بهشت، فتح آباد، کاج، نسترن، خلعت، انگورستان و… ساخته شدند که در کمال تاسف امروزه از بیشتر آنها جز نامی باقی نمانده است. چهلستون نیز دوبار در معرض تخریب جدی قرار گرفت. اولین تخریب در جریان آتش سوزی بود که در زمان شاه سلطان حسین صفوی رخ داد. گفته می شود شاه سلطان حسین به قضا و قدر اعتقاد زیادی داشته است و زمانی که خبر آتش سوزی کاخ به او می رسد آن را به قضا و قدر نسبت می دهد. هر چند بعد از خاموش شدن آتش دستور مرمت بنا را صادر می کند. مورد دوم دستور تخریب کاخ توسط ضل السلطان، پسر ناصرالدین شاه قاجار است که در دوران حکومت 30 ساله خود در اصفهان، حدود 50 بنای تاریخی و باغ ایرانی باقیمانده از دوران صفوی از جمله کاخ های هفت دست، نمکدان، سعادت آباد و… را تخریب کرد. البته با تلاش حاج محمد ابراهیم خان (ملک التجار)، کاخ چهلستون از تخریب کامل نجات یافت اما در مجموع در زمان قاجار، آینه کاری های نفیس، تابلوهای گرانقیمت، درهای خاتم و بسیاری دیگر از اشیای زینتی آن تخریب شد یا به یغما رفت و روی نقاشی های دوران صفوی با گچ گرفته شد. در دوران پهلوی یک موسسه باستان شناسی ایتالیایی بر اساس عکسهای موجود به مرمت بنا پرداخت و خیلی از نقش و نگارها و آینه کاری های کاخ مجددا احیا گشت.
کاربری کاخ چهلستون در زمان صفوی
درباره کاربری کاخ نیز به نظر می رسد شاه عباس اول در ابتدا چهلستون را به عنوان محلی برای استراحت خود در نظر گرفته بوده است. اما رفته رفته به عنوان محلی برای برگزاری جشن ها و پذیرایی از مهمان های عالی رتبه داخلی و خارجی تبدیل شد و این رسم در دوره های بعدی نیز ادامه پیدا کرد. حتی ملکه الیزابت اول نیز در سال 1339 در سفر 9 روزه خود به ایران در این کاخ اقامت کوتاهی داشته است.
چهل ستون میراث ملی:
این کاخ در سال 1310 با شماره 108 در فهرست آثار تاریخی و ملی ایران قرار گرفته و در سال 2011 مجموعه باغ چهلستون به عنوان یکی از 9 باغ ایرانی به شماره 1372 در فهرست میراث یونسکو ثبت گردید.
چهل ستون چند ستون دارد؟
برخلاف نام ظاهری، این کاخ چهل ستون نداشته بلکه وجود حوض بزرگ در جلوی ایوان و بازتاب بیست ستون ایوان در آب حوض، جمعا 40 ستون را به ذهن القا می کند. البته در فرهنگ ایرانی عدد 40 نشانه کثرت می باشد که احتمالا این موضوع در نامگذاری آن موثر بوده است.
بخشهای مختلف باغ و تالار چهلستون:
باغ چهلستون به عنوان نمونه باغ ایرانی دارای سه ورودی می باشد که ورودی اصلی آن در حال حاضر ورودی شرقی است. به محض ورود متوجه استخر بزرگ عمارت با طول 108 متر و عرض 16 متر خواهید شد. این استخر در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز قرار دارد و نقش چشمگیری در تعدیل دما و زیبایی باغ ایفا می کند. در کنار استخر درختانی کاشته شده که مسیر رسیدن به کاخ اصلی را مشخص می کنند. در اطراف استخر ته ستونهای سنگی به شکل سرشیر و فرشته دیده می شود که از کاخ سرپوشیده به این مکان منتقل شده اند و به نوعی نماد نگهبانان کاخ هستند. (شیر نماد قدرت است و تصویر فرشته اشاره به آناهیتا ایزدبانوی نگهبان آب می باشد.)
تالار ورودی چهلستون (ایوان مخصوص نوازندگان):
اگر به قسمتی که از آن وارد کاخ شدید نگاه دقیقتری بیندازید، طاق نمای زیبایی مزین به نقاشی های مینیاتوری می بینید. این ایوان کوچک جایگاه گروه موسیقی بوده است. با توجه به طول استخر شاید این سوال به ذهنتان خطور کند که چرا نوازندگان در این محل به اجرا می پرداختند که فاصله زیادی با کاخ اصلی دارد. وجود استخر به دلیل ظرفیت دمایی گرمایی آب، در انتقال صوت موثر بوده و جهت وزش باد هم در اصفهان به صورت غربی-شرقی است که آن نیز کمک به انتقال صدا می کرده است. در مجموع با وجود این فاصله، صدای ملایم و گوشنوازی در طرف دیگر استخر شنیده می شده است.
ایوان اصلی و تالار آینه چهلستون:
ایوان بزرگ کاخ اصلی از دو قسمت تشکیل شده است. قسمت جلویی که بر روی 18 ستون چوبی قرار گرفته و چهار ستون میانی آن بر روی چهار شیر سنگی قرار دارد. از دهان این شیرها آب به درون حوضچه مرمری تالار می ریزد. کل ایوان در زمان صفوی مملو از آینه کاری بوده است. چوبهای استفاده شده در ستونها همگی از چوب چنار هستند که در زمان پهلوی با شبکه فلزی مقاوم سازی شدند.
ستون های تالار چهلستون اصفهان
قسمت دیگر ایوان که ارتفاع بیشتری نیز دارد و بر روی دو ستون استوار شده، همان تالار آینه است که مزین به آینه کاری های زیبا می باشد. قابهای چوپی سقف نیز دارای اشکال گوناگونی است. به قرینه فرورفتگی سقف حوضچه ای وجود داشته که در زمان معاصر برای سهولت در رفت و آمد، روی آن را پوشانده اند.
تالار اصلی کاخ (تالار اشرف، شاهی، یا تالار بار عام):
با گذر از ایوان وارد تالار اصلی می شویم. در زمان شاه عباس دوم جلساتی در این تالار برگزار می شده و بزرگان در این تالار جمع می شدند. تزئینات تذهیب با ورقه و گرد طلا، لچکی های رنگارنگ، و کاشیکاری های فریبنده در کنار نقاشی های خارق العاده آن، جلوه ای از شکوه دوره صفوی را به رخ می کشد. در اینجا سه نقاشی در طرف غربی و سه نقاشی در طرف شرقی موجود است که چهار نقاشی سبک مینیاتور متعلق به دوره صفوی و دو نقاشی قهوه خانه ای متعلق به دوره قاجار می باشد. قاب های کوچکی در زیر این نقاشی ها دیده می شود که مینیاتورهای ایرانی شامل محافل و مجالس عاشقانه و باده گساری است. قسمت های پایینی هم در گذشته کلا نقاشی بوده است. نقاشی های مربوط به دوره صفوی توسط شاگردان رضا عباسی استاد بنام مینیاتور و خطاطی آن دوره کشیده شده است.
نقاشی های تالار چهلستون اصفهان
یکی از نقاشی ها مربوط به ملاقات شاه عباس و ولی محمدخان است که در آن ولی محمدخان فرمانده ترکستان برای پس گرفتن قدرت از برادرزاده خود، از شاه عباس تقاضای کمک می کند. در این تصویر به جز درباریان و همراهان ولی محمدخان، کنیزک های ارمنی و گرجی در حال رقص و نوازنگان با آلات موسیقی و همچنین پیش مرگان دیده می شوند.
جنگ چالدران نقاشی شده در تالار چهلستون
به قرینه آن اثر دیگری دیده می شود که در آن ندر محمدخان، برادرزاده محمد ولی خان، مانند عمویش از شاه عباس دوم درخواست کمک و بازپس گیری حکومتش را دارد.
تابلوی دیگر صحنه جنگ میان شاه اسماعیل اول با عثمانیان در چالدران را به تصویر می کشد که این نقاشی در زمان قاجار اضافه شده است. گفتنی است، ایرانی ها در این نبرد شکست خوردند و این نقاشی به نوعی دهن کجی قاجار به اقتدار صفویان بود که محبوبیت زیادی در بین شهروندان اصفهانی داشتند. هر چند با دستان نگارگری توانا به نام محمد صادق این تابلو به یک اثر هنری زیبا تبدیل شده و به جذابیت چهل ستون افزوده است.
ذوق و هنر دوران صفوی در تالار چهلستون
تابلوی آخر در تالار اصلی مربوط به نبرد کرنال است که بین نادرشاه افشار و محمد شاه گورکانی صورت گرفت. این تابلو نیز همچون تابلوی جنگ چالدران در دوران قاجار توسط محمد صادق کشیده شد و دو نقاشی دقیقا روبروی یک دیگر قرار گرفته اند. در این تالار اشیا نفیسی چون قرآنی با خط کوفی بر روی پوست آهو با مهر امام حسن مجتبی به نمایش گذاشته شده اند.
اتاق های دیگر کاخ:
این کاخ مجموعا 10 اتاق دارد که دو اتاق ضلع شمال شرقی (شاه عباسی) و ضلع جنوب شرقی (چهارشنبه سوری یا عشاق) دارای اشیا نفیس و تابلوهای زیبایی همچون نقاشی هایی از شاه عباس، یوسف و زلیخا، خسرو و شیرین، درهای چوبی منبت کاری شده و… می باشند.
کاخ چهلستون کجاست و چه ساعتهایی می توان از آن بازدید کرد؟
چهلستون در مجاورت میدان نقش جهان و حدفاصل خیابان های سپه، استانداری و باغ گلدسته قرار دارد. فاصله این عمارت از هتل قصر منشی یک و نیم کیلومتر بوده و با یک پیاده روی بیست دقیقه ای می توانید از یکی از شگفتی های معماری صفوی دیدن کنید. لازم به ذکر است بازدید از این بنا از 9:30 صبح تا ساعت 16:00 و با دریافت هزینه مقدور می باشد.